Landstorm en Landweer

Met het ‘Reglement van Algemeene Volkswapening voor de verdediging van het vaderland’ kreeg Nederland er in 1813 naast een staand beroepsleger twee legerorganisaties bij. De Nationale Militie voor de landsverdediging en de Landstorm voor de verdediging van de eigen omgeving. Ze bestonden uit dienstplichtige, weerbare mannen van 17-50 jaar oud. In 1901 kwam daar de Landweer als reservisten- en vrijwilligerskorps bij ter vervanging van de schutterijen. In het informatieblad Militieregisters gaan we in op de Nationale Militie. In dit informatieblad vertellen we meer over de Landstorm en Landweer.

• Landstorm
• Landweer
• Administratie bij het RAZ
• Valkuilen en tips

Landstorm

De Landstorm werd opgericht in de tijd van de (bevrijdings)oorlog tegen Napoleon. De mannelijke burgerbevolking kreeg het bevel zich te organiseren en te bewapenen. De deelnemende mannen kregen geen wapens uitgereikt: er werd verwacht dat ze hun eigen wapen zouden meenemen. Officieren werden gekozen uit de notabelen. De Landstormbataljons vochten aanvankelijk mee in de belegering van Franse garnizoenen in de Nederlanden. Nadat Napoleon Bonaparte in 1815 definitief was verslagen, werden de Landstormeenheden ontbonden. Tijdens de Belgische Opstand (1830) werd de Landstorm opnieuw opgeroepen, maar kwam niet in actie. Na 1832 werd de organisatie daarom weer ontbonden.

Schets van een soldaat van de vrijwillige landstorm door Jan Hoynck van Papen- drecht uit 1915. (Nationaal Militair Museum Soesterberg)

De Legerwet en het Landstormbesluit van 1913 bliezen de Landstorm nieuw leven in, nu als reserve voor leger en landweer. Ze was bedoeld voor de mannen tot 40 jaar die vrijgesteld of uitgeloot waren van dienst bij de militie, én voor landweerplichtigen na het vervullen van de diensttijd. Ook bestond de mogelijkheid van een vrijwillige verbintenis. Dit kreeg definitief vorm in de oprichting van de Vrijwillige Landstorm bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914.

In 1918 werd de Bijzondere Vrijwillige Landstorm opgericht, waarin dienstplichtige militairen zonder mobilisatiebestemming als bijzondere vrijwilliger de overheid konden helpen bij het handhaven van de binnenlandse orde en rust. Na 1920 kwamen daar nog gespecialiseerde Vrijwillige Landstormkorpsen bij: Motordienst, Vaartuigendienst, Spoorwegdienst, Luchtwachtdienst en de Luchtafweerdienst. In tegenstelling tot de Landstorm van 1813-1815 en 1830-1832, kregen manschappen van de Vrijwillige Landstorm wapens en militaire uitrusting uitgereikt.

In 1939 bestond de Vrijwillige Landstorm uit ruim 90.000 vrijwilligers, waarvan ongeveer de helft werd gemobiliseerd. In de meidagen van 1940 vochten zij mee tegen de Duitsers, die na de capitulatie de Nederlandse krijgsmacht inclusief de Vrijwillige Landstorm ophief. De Duitse bezetter richtte in 1943 de Landwacht Nederland op, een eenheid van Nederlandse SS-vrijwilligers, die later 34. SS-Freiwilligen-Grenadier-Division Landstorm Nederland zou gaan heten. Deze organisatie had echter niets te maken met de vooroorlogse Landstorm.

Na de Tweede Wereldoorlog werd de inmiddels besmette term landstorm losgelaten en werd in 1948 het nieuwe binnenlandse vrijwilligerskorps (waaraan nog steeds behoefte bestond door de legerinzet in Nederlands-Indië, aan het begin van de Koude Oorlog in Europa) opgericht onder de naam Korps Nationale Reserve.

Landweer

In 1901 werd in Nederland de Landweer-wet aangenomen. Met deze wet werden de schutterijen opgeheven en vervangen door de Landweer. De Landweer bestond uit dienstplichtigen en vrijwilligers die samen een reserveleger en stonden onder het gezag van de Minister van Oorlog. Ze waren bedoeld als bezetting- en bewakingstroepen van bijvoorbeeld linies en kustgebieden en ondersteunden op deze manier de legerkorpsen.

De dienstplichtigen in de Landweer waren jongemannen die hun dienst in de Nationale Militie hadden volbracht. Zij gingen automatisch over naar de Landweer voor een dienstplicht van zeven jaar. Plaatsvervangers en nummerwisselaars gold deze verplichting niet. In vredestijd werden de mannen in de loop van deze zeven jaar tweemaal opgeroepen om “onder de wapens” te komen. Er werd dan gedurende enkele dagen geoefend. In de 1912 werd de diensttijd verkort van zeven tot vijf jaar en was er nog maar één herhalingsoefening.

De Landweer was onderverdeeld in 48 districten die bestonden uit meerdere plaatsen met een gezamenlijke standplaats. District XIII Zutphen met standplaats Zutphen bestond uit Borculo, Brummen, Eibergen, Epe, Gorssel, Groenlo, Laren, Lichtenvoorde, Lochem, Neede, Ruurlo, Voorst, Vorden, Warnsveld, Winterswijk en uiteraard Zutphen.

De organisatie werd in 1922 opgeheven.

Opgekomen militairen van de Landweer op de Rozengracht voor de mobilisatie aan het begin van de eerste Wereldoorlog in juli 1914. (Regionaal Archief Zutphen)

Administratie bij het RAZ

Gemeenten hielden registers bij van de mannen die zich –al dan niet verplicht- aan de Landstorm en Landweer verbonden en ook wanneer zij met verlof gingen, de zogenaamde inschrijvingsregisters en verlofgangersregisters. Deze registers worden dan ook in de gemeentelijke archieven bewaard. Tussen 1918 en 1926 was er in Zutphen een aparte afdeling voor, het Bureau Militaire Zaken. Zij schreef dienstplichtigen in, behandelde aanvragen om vrijstelling of uitstel van oefening, en vergoedingen enzovoort. Het bureau was gevestigd in de Lange Hofstraat.

Het Regionaal Archief Zutphen bewaart de registers van de Landstorm en Landweer van Laren, Lochem, Warnsveld en Zutphen. Van Brummen en Gorssel zijn geen registers bewaard gebleven. Er wordt gewerkt aan de digitalisering van de aanwezige registers, maar ze zijn al wel op naam doorzoekbaar gemaakt in de Collectie Genealogie. In het filter Bron kan gekozen worden voor Militie, landstorm en landweer, zodat alleen de zoekresultaten in deze bronnen worden getoond.

Overzicht van de registers van de Landstorm en Landweer bij het RAZ:

Valkuilen en tips

• In sommige registers staan alleen namen. Dan kan het nuttig zijn een inschrijving te vergelijken met bijvoorbeeld de bevolkingsregisters en de registers van de Nationale Militie om te controleren of het om dezelfde persoon gaat.
• Over de Landweer leest u meer op de website Uitdeoudekoektrommel.
• Meer over de Nationale Militie leest u in ons informatieblad Militieregisters.
• De registers voor de Landstorm van ná 1939 worden niet bij het RAZ bewaard. Hiervoor kunt u terecht bij het Nationaal Archief.
• Het Nationaal Archief bewaart ook de zogenaamde stamboeken en de administratie van de centrale organisatie. Op hun site is een algemene zoekhulp voor onderzoek naar militaire voorouders beschikbaar.